Yapım ekleri, mevcut kelimelerden (isim ve fiil köklerinden) farklı ve yeni anlamlı kelimeler türetmeye yarayan eklerdir.
Nesneleri karşılayan isimlerle hareketleri karşılayan fillerin kökleri farklıdır:
- Gel-(-mek,-dim, -miş...)
- Baba(-m, -lar, -dan)
Birbirine yakın olan nesne ve hareketlere ait kelimeler aynı kökten türeyen kelimelerdir. Bu bakımdan türemiş kelimelerin kökleriyle mutlaka bir anlam ilişkileri olmalıdır:
- baş, baş-la-, baş-ar-, baş-ar-ı
- sev-, sev-il-, sev-dir, sev-in, sev-inç, sev-gi
- göz, göz-lük, göz-cü, göz-cü-lük, göz-lük-çü-lük...
Yapım ekleri isim ve fiil köklerine gelerek yeni isimler ve filler türetirler. bu ekler kökten hemen sonra gelirler. Çekim ekleri yapım eklerinden sonra gelir:
- bil-gi-ler, bil-dir-di;
- göz-le-meliyim, göz-lük-ten...
- Bu türemiş kelimelerden de tekrar yeni kelimeler türetilebilir:
- bil-gi-li,bil-dir-i
- göz-lük-çü, göz-lük-çü-lük...
Bu bakımdan yapım eklerini iki başlık altında inceleyebiliriz:
İsim yapan yapım ekleri: İsimden isim yapan ekler ve Fiilden isim yapan ekler
Fiil yapan yapım ekleri: İsimden fiil yapan ekler ve Fiilden fiil yapan ekler
1. İsim Yapan Yapım Ekleri
İsim veya fiil kök ve gövdelerinden yeni isimler türeten eklerdir. Türkçemizde sıkça kullanılan yapım ekleri şunlardır:
a. İSİMDEN İSİM YAPAN EKLER
-lİk
• Yer isimleri yapar: kömürlük, kitaplık, tuzluk, odunluk, ağaçlık, zeytinlik, çöplük...
• Alet ve araç isimleri yapar: başlık, kulaklık, gecelik, gözlük, önlük...
• Topluluk isimleri yapar: gençlik, insanlık, Türklük...
• Soyut isimler yapar: gençlik, insanlık, Türklük, çocukluk, hanımlık, kardeşlik, Müslümanlık, kulluk, erkeklik, bilgelik...
• Sınırlama, ayırma, ölçü tahsis anlamı taşıyan isimler yapar: bayramlık, kışlık, akşamlık, gömleklik, hediyelik, ömürlük, haftalık, aylık...
• Sıfatlara gelerek durum bildiren isimler yapar: iyilik, güzellik, küçüklük...
• Meslek isimleri yapar: öğretmenlik, doktorluk, veterinerlik, eczacılık, arıcılık, demircilik, kılavuzluk, rehberlik...
• Bu ekle türetilen ekler sıfat olarak da kullanılabilirler. İsimle sıfat arasında tür farkı olduğu için bu yönde soru sorulabilir:
- kışlıklar, kışlık odun;
- günlüğüm, günlük masraf;
- elbiselikler, elbiselik kumaş;
- turşuluklar, turşuluk biber;
- kiralıktan, kiralık daireden,
- satılıklar, satılık arsalar...
-cE Yapım Eki:
• Dil isimleri yapar: Türkçe, Almanca, Arapça, Farsça..
• Yer isimleri yapar: Çatalca, Yenice, Çamlıca, Taşlıca, Ilıca...
• Hayvan ve bitki isimleri yapar: delice, karaca, kokarca, yumuşakça...
-cİ Yapım Eki:
• İsim, sıfat, zarf türetir:sanatçı, kiracı, inşaatçı, yolcu, çaycı, şakacı, duacı, milliyetçi, Türkçü, halkçı, sözcü, tiyatrocu, kemancı...
gazeteci çocuk, şakacı insan...
akılcı (davranmak), Atatürkçü (geçinmek)
-lİ Yapım Eki:
• Soyut ve somut isimler ve sıfat türetir. Özel isimlere getirildiğinde kesme işaretiyle ayrılmaz.
• Kişinin nereli olduğunu bildirir:Ankaralı, Konyalı, köylü, kentli...
• Bir şeyin içinde daha çok ne bulunduğunu bildirir:Tuzlu, şekerli, acılı, tozlu...
• Soy, devlet bildirir: Osmanlı, Karahanlı, Selçuklu...
• Durum (medenî hâl) bildirir:Sözlü, evli, nişanlı...
• Renk bildirir; ikileme kurar: Mavili, yeşilli, kırmızılı, allı yeşilli, sarılı kırmızılı...
• Kişinin sahip olduğu özelliği bildirir: Bilgili, tecrübeli, akıllı, görgülü, saygılı, kültürlü, akıllı uslu...
Diğerleri:Gönüllüler, gönüllü (kişiler)...İrili ufaklı, kadınlı erkekli...
-sİz Yapım Eki:
• -li ekinin olumsuzunu yapar. Ama -li ekini almış her kelimenin -siz ile olumsuzu yapılmaz:
- akıllı X akılsız doğru
- bilgili X bilgisiz doğru
- nişanlı X nişansız yanlış
- köylü X köysüz yanlış
- mavili X mavisiz yanlış
• İsim, sıfat ve zarf türetir: Korkusuz (çocuk), akılsız, susuz (topraklar), tatsız, güçsüzler, ölümsüz, eşsiz, yersiz yurtsuz (kaldım), kimsesiz, tarafsız (davranmalı)...
-ki Yapım Eki:
• Zaman ve yer bildiren kelimelerden sıfat yapar. Bu sıfatlar isimleşebilir. -ki ve -kü şekillerinde kullanılır.
bugünkü (maç), akşamki (fırtına), geceki (soğuk), bugünkünü, yarınkinden...
• Yer bildiren kelimelerde -de hâl ekiyle birlikte kullanılır:Aşağıdaki (sorular), aşağıdakiler, sınıftaki (öğrenciler), sınıftakiler, raftaki (eşyalar), yuvadaki (yavrular)...
-tİ Yapım Eki:
• Yansımalardan isim türetir:çıtır-tı, cızır-tı, şakır-tı, şıkır-tı, homur-tu, gıcır-tı, patır-tı
Diğer ekler:
-e: göze (kaynak)...
-Cİl: etçil, otçul, insancıl, evcil, bencil, ölümcül...
-Daş: vatandaş, yurttaş, gönüldaş, anlamdaş, meslektaş...
-gil: Aligil, Yaşargil, ancamgil...
-leyin: geceleyin, akşamleyin, sabahleyin, gündüzleyin...
-ncİ: birinci, üçüncü, sonuncu...
-Er: üçer, beşer, yedişer, dörder, altışar...
-Cİk: gelincik, kızılcık, elmacık, kulakçık, karıncık...
b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER
Fiil kök ve gövdelerinden isim türetirler.
Mastar ekleri:-mEk
• Bütün fiil kök ve gövdelerine getirilebilir. Fillerin isimlerini türetir. Bu yüzden bu eklere isim-fiil (mastar) eki; bu kelimelere de isim-fiil (mastar) denir.
gel-mek, oku-mak, ye-mek, iç-mek, çalış-mak...
• Bu ek kalıplaşarak kalıcı nesne isimleri de türetebilir; bunlar isim-fiil değil, doğrudan isimdirler:
yemek, çakmak, ekmek, ilmek, kaymak
-mE Yapım Eki:
• -mEk eki gibidir. Ama -mEk kullanılan her yerde -mE kullanılamaz. Bu ek de bütün fiil kök ve gövdelerine gelerek; onlardan fiil ismi türetir (isim-fiil yapar):
başlama, okuma, yazma, nakletme, hasta olma, danışma, sevme, inanma...
• Bu ek de -mEk gibi kalıcı nesne isimleri yapar: Asma (yaprağı), bölme (işlemi), danışma (memuru), dondurma (külâhı), kavurma, işletme, bağlama (:saz)...
• Bu ek niteleme sıfatı da türetir: Karma (liste), süzme (yoğurt), yazma (eser), saçma (bir fikir), yapma (çiçek), asma (köprü), asma (kat)...
-İş Yapım Eki:
• Bu da mastar ekidir. Diğerleri gibi bütün fiil kök ve gövdelerine getirilebilir. Kalıcı nesne isimleri yapabilir:
- Gülün açılış-ını seyret.
- Kapının kapanış-ı çok ses çıkarıyor.
- Adam oturuş-undan bellidir.
- seziş, biliş, alış, veriş, anlayış...
Kalıcı nesne isimleri:
- Bu görüşü benimsemedim.
- Bir buluş yapmış ki sorma
- Alış verişe çıkacağız.
- Sende hiç anlayış yok mu?...
- Çıkış ne taraftaydı?
Sıfat-fiil ekleri: Sıfat-fiil ekleri de mastar ekleri gibi fiilden isim ve sıfat yapan işlek eklerdir:
-En Yapım Eki:
• Fiili yapanı, edeni bildirir. İsim ve sıfat yapar:
Gülen, bakan, gelen, giden, gezen, yazan, bozan, çalışan, kazanan...
-Esİ Yapım Eki:
• Sıfat ve isim yapar:
Ölesi-m gelir,
Yok olası adam, kırılası eller
Öpülesi, geberesi, ölesi, bakılası...
-mEz Yapım Eki:
• Olumsuzluk bildirir. -°r'nin olumsuzunu yapar, ama her zaman değil:
Çıkmaz sokak, olmaz iş, yaramaz çocuk, bilinmez yerler...
Yılmaz, korkmaz, çıkmaz...
Ne geçmez zamanmış!
-°r Yapım Eki:
• İsim ve sıfat yapar:
Okur yazar, yazar kasa, bilir kişi, gelir gider, keser, güler yüz...
-dİk Yapım Eki:
• İsim ve sıfat yapar: Tanıdıklar, tanıdık kişiler, olmadık iş, beklenmedik bir anda, sevin-diğ-imiz...
-EcEk Yapım Eki:
• İsim ve sıfat yapar: alacak(lı), yakacak, yiyecek, giyecek, içecek(lerimiz), gelecek zaman, içecek su, akacak kan, gelecek(ten haber ver-), olacak iş mi?...
-mİş Yapım Eki:
• İsim ve sıfat yapar:Geçmiş, çok bilmiş, okumuş çocuk, dolmuş, yemiş...
Diğer ekler:
-İm
Eklendiği fiille ilgili hâl, durum, iş ifade eder. O işle ilgili, o işten doğan varlık, eşya, yer isimleri yapar.
Alım, satım, atım, yatırım, seçim, ölüm, yıkım, verim, biçim, giyim, kuşam, takım, kavram, üretim, bölüm, çözüm, uyum, çekim, (bir) yudum (su) ...
-Gİ
Fiilin bildirdiği hareketle ilgili çeşitli nesneleri karşılayan isimler yapar:
Sevgi, saygı, görgü, bilgi, duygu, örgü, sergi, vergi, övgü, algı, tutku, uyku, biçki, baskı, içki, atkı, keski...
-Gİn
Anlama büyüme ve aşırılık katar; yapanı, olanı bildirir; yapılan nesneyi veya işi karşılar. Sıfat, isim ve zarf türetir:
Dalgın, azgın, kızgın, kırgın, salgın, baygın, bilgin, ergin, bezgin, durgun, olgun, soygun, vurgun, baskın, seçkin, pişkin, yetişkin, tutkun, küskün...
Keskin sirke, olgun davrandı, soygun yapılmadı...
-İ
İsim ve sıfat türetir:
Yazı, sıkı, yapı, ölü, korku, batı, gezi, bölü, koşu, doğu, artı, tartı, sürü, örtü, çeki, duru, sayı...
Korkunun ecele faydası yok.
Doğuyu, batıyı karıştırdık.
Ölü balıklar suyun yüzündeydi.
Yurdun batı tarafı soğuyacak.
-İcİ
Çokluk, aşırılık, devamlılık bildirir; -En sıfat-fiil eki gibi failin niteliğini bildirir. Sıfat, isim ve zarf yapar:
Kalıcı, vurucu, bilici, alıcı, satıcı, dinleyici, görücü, bakıcı, yırtıcı, geçici, kurucu, yüzücü, gidici, öğren(i)ci, dilen(i)ci...
Eskiden iyi yüzücü imiş.
Okuyucu sayısı günden güne artıyor.
Bunlar üzücü hareketler.
Satıcı kadınlar dolaşıyorlar.
Pek yırtıcı görünüyor/davranıyor.
-k
Fiilde bildirilen harekete uğramış olan veya o hareketten ortaya çıkmış nesneleri karşılayan isimler yapar; bunlar sıfat ve zarf olarak da kullanılır:
Açık kapı, çürük diş, karışık işler,
hava soğuk,
açık konuşur,
bölük toplandı...
-kEn
İsim ve sıfat yapar:
Çalışkan, üretken, alıngan, atılgan...
-tİ: kızartı, karartı, bağırtı...
-Ek: konak, durak, yatak, dönek, ürkek, korkak, bıçak...
-ç: inanç, sevinç, usanç...
-ntI: alıntı, akıntı, söylenti, toplantı, yaşantı, sarsıntı
-e: dize, süre
2. Fiil Yapan Yapım Ekleri
Bu ekler isim ve fiil kök ve gövdelerinden fiil gövdeleri türetirler:
göz>göz-le(mek)
bilgi->bilgi-len(mek)-dir(mek)
sev->sev-dir(mek)
bildir->bildir-il(mek)
Fiil yapan ekler, isime veya fiile getirilişine göre ikiyte ayrılır: İsimden fil yapan ekler, Fiilden isin yapan ekler
a. İSİMDEN FİİL YAPAN EKLER
Bu ekler isim kök ve gövdelerinden fiil gövdeleri türetirler:
isim-len-dir-
ad-lan-dır
iki-le-
durgun-laş-
En çok kullanılan isimden fiil yapan ekler şunlardır:
-lE Yapım Eki:
Çok kullanışlı bir ektir. Birçok isimden fiil yapabilir:
Baş-la-, suç-la, su-la, taş-la-, av-la-, kış-la-, çın-la-, in-le-, ter-le-, gece-le-, hafif-le-, karış-la-, kurşun-la-, perçin-le-, yuvar-la-...
-El Yapım Eki:
Genellikle sıfatlardan fiil yapar:Çoğ-al-, dar-al-, az-al-, boş-al-, düz-el-, dik-el-...
-l Yapım Eki:
Bazı sıfatlardan oluş filleri yapar:Kısa-l-, doğru-l-, sivri-l-, duru-l-, ince-l-...
-E Yapım Eki:
Fazla işlek değildir:Yaş-a-, kan-a-, boş-a-, tün-e-, oy(u)n-a-...
-°r Yapım Eki:
Daha çok renk isimlerinden sonra gelir:Kara-r-, yaş-ar-, boz-ar-, ağ(k)-ar-, sar(ı)-ar-, mor-ar-...
-dE Yapım Eki:
Yansımalara getirilir:Çıtır-da-, şırıl-da-, horul-da-, fısıl-da-, gürül-de-...
-msE Yapım Eki:
Fazla işlek değildir:Az-ı-msa-, küçü-mse-, ben-i-mse-, öz-ü-mse-, kötü-mse-...
-sE Yapım Eki:
Fazla işlek değildir:su-sa-, garip-se-, önem-se-, mühim-se-...
-lEş Yapım Eki:
Bazı isimlere getirilir:Sert-leş-, taş-laş-, kötü-leş-, iyi-leş-, katı-laş-, sağlam-laş-...
-lEn Yapım Eki:
Bir şeye sonradan sahip olma anlamı katar:Ev-len-, can-lan-, hoş-lan-, us-lan-, iç-len-, dert-len-...
b. FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER
Fiil kök ve gövdelerine getirilerek fiil gövdesi türeten eklerdir:
-t Yapım Eki:
Çatı ekidir; geçişsiz fiilleri geçişli (oldurgan) yapar; geçişli fiillerin de geçişliliğini artırır (ettirgen yapar). Genellikle ünlüyle biten fiillere gelir:
Yürü-t-, acı-t-, ak-ı-t-, oku-t-, anla-t-, ağla-t-, ara-t-, kızar-t-...
-°r Yapım Eki:
Çatı ekidir. "-t" ile aynı görevdedir; oldurganlık ve ettirgenlik görevi vardır. genellikle ünsüzle biten fiillere gelir:
Çık-a-r-, kop-a-r-, kaç-ı-r-, uç-u-r-, bat-ı-r-, düş-ü-r-, iç-i-r-...
-Dİr Yapım Eki:
Çatı ekidir; geçişsiz fiilleri geçişli (oldurgan) yapar; geçişli fiillerin de geçişlilik derecesini artırır (ettirgen yapar):
Yaz-dır-, sor-dur-, aç-tır-, çiz-dir-, sök-tür-, as-tır-, koş-tur-...
-l Yapım Eki:
Çatı ekidir; edilgen ve dönüşlü fiil yapar:At-ı-l-, soy-u-l-, yaz-ı-l, çiz-i-l-, ay(ı)r-ı-l-, gid-i-l-...
-n Yapım Eki:
Çatı ekidir; edilgen ve dönüşlü fiiller yapar:
Başla-n-, tara-n-, yıka-n-, bil-i-n-, sil-i-n-, sür-ü-n-, taşı-n-, al-ı-n-...
-ş Yapım Eki:
Çatı ekidir; işteş fiil yapar:Döv-ü-ş-, at-ı-ş-, tart-ı-ş-, gör-ü-ş-, uç-u-ş-, bekle-ş-, it-i-ş-, selâmla-ş-...
-ElE Yapım Eki:
Devamlılık, anlatılan işin art arda yapıldığını bildirir:Kov-ala-, it-ele-, silk-ele-, dur-ala-, tep-ele-...
